دموکراتیزاسیون و تضاد قومی؛ چالش های قومی ترک های ایران در محدوده ی جغرافیای سیاسی آذربایجان از 1320 تا 1332

زوال دودمان قاجار و برآمدن حکومت پهلوی اول در اوان دهه ی 1300 منجر به ظهور ناسیونالیسم ایرانی، سیاسی شدن قومیت و متعاقب آن تکوین تنش های قومی مابین آذربایجانی ها و دولت ایران شد. فروپاشی رژیم اقتدارگرای پهلوی اول و وقوع دموکراتیزاسیون در شهریور 1320، نه تنها تنش های قومی مزبور را به صورت دموکراتیک و مسالمت آمیز حل و فصل نکرد بلکه به طور متناقضی به ظهور ناسیونالیسم آذربایجانی و نهادهای سیاسی مبتنی بر آن در آذرماه 1324، تشدید منازعه ی قومی مابین دولت مرکزی ایران و آذربایجانی ها و سرانجام به اعمال خشونت قومی علیه آذربایجانی ها در آذرماه 1325 منتهی شد. مطالعه ی حاضر پیرامون این پرسش سامان یافته است که وقوع فرآیند دموکراتیزاسیون در دهه ی 1320، تحت چه شرایطی، تنش های قومی مابین دولت مرکزی ایران و آذربایجانی ها را تشدید و به منازعه ی قومی بالفعل و خشونت آمیز مبدل کرد؟ به علاوه، شیوه ی دموکراتیزاسیون چه تأثیری در تشدید منازعه ی قومی داشت؟ برای پاسخ به دو پرسش فوق، از روش جامعه شناسی تاریخی مورد محور و تحلیل روایتی استفاده شده است. راهنمای نظری ما جهت تبیین مکانیزم های دموکراتیزاسیون و تشدید منازعه ی قومی، مدل نظری اساساً نهادگرایانه ی «دی نیورز» بوده است. مطابق مدل نظری پژوهش، 9 متغیر نهادی و غیرنهادی و 10 فرضیه برای تبیین مناسبات بین دموکراتیزاسیون و تشدید منازعه ی قومی در دهه ی 1320 ارائه شده است. هویت یابی رژیم اقتدارگرای پهلوی اول با گروه قومی فارس، مدرنیزاسیون نامتوازن در مناطق گروه قومی دولت مرکزی و آذربایجان در عصر رضاشاه ، دست کاری ترکیب قومی ترک های آذربایجان در عصر رضاشاه و تکوین تظلّم تاریخی در بین آذربایجانی ها در پایان حکومت رضاشاه به مثابه «میراث قومی رژیم اقتدارگرای پیشین» و نارسایی های ساختار قانون اساسی ایران در باب حقوق قومی آذربایجانی ها، افراط-گرایی نخبگان قومی دولت مرکزی ایران و نخبگان قومی آذربایجانی، فقدان ائتلاف پایدار بین آذربایجانی ها و احزاب هوا خواه دموکراسیِ گروه قومی دولت مرکزی، گرایشات الحاق گرایانه ی نخبگان سیاسی جمهوری آذربایجان اتحاد جماهیر شوروی، ساخت قومی- ایلی نهاد ارتش در دهه ی 1320 و عدم وفاداری آن به دموکراتیزاسیون و سرانجام مداخله ی قدرت های بین المللی- آلمان، بریتانیا، شوروی و آمریکا- به مثابه «خصایصِ دموکراتیزاسیونِ محدود و تمرکزگرا» در بروز و تشدید منازعه ی قومی در دوره ی تاریخی 1320 تا 1325 موثر بوده اند.